Architektura

Większość zachowanych do dzisiaj obiektów tradycyjnej, drewnianej zabudowy wsi pochodzi głównie z początków XIX w., zdarzają się również obiekty z końca XVIII w. Chałupy kociewskie rozplanowane są na rzucie prostokąta. W środku mieści się charakterystyczny szeroki komin, wokół którego grupują się izby.

Ściany chałup drewnianych wykonane są z bierwion ciosanych. Konstrukcja zwykle jest wieńcowa (zrębowa), a belki zrębu wiązane (łączone) na węgłach na tzw. rybi ogon. Spotyka się też chałupy o konstrukcji zrębowo - słupkowej (sumikowo - łątkowej), gdzie poziomo kładzione belki są wpuszczane w pionowe słupy. Dwuspadowe dachy zwykle kryte słomą w okolicach jeziornych, zaś w okolicach leśnych trzciną lub drewnianym gontem, posiadają duży stopień nachylenia połaci dachowych (45o). Rzadziej spotykane są tzw. dachy naczółkowe (skos w górnym trójkącie szczytowym). Obok zwykłych chałup zrębowych, istnieją okazalsze pod względem architektonicznym chałupy podcieniowe, które typologicznie podzielić można na trzy rodzaje:
- chałupy z podcieniem szczytowym pełnym (tzw. wystawa), wspartym na 3-4 słupach, wzmocnionych ozdobnie profilowanymi mieczami, osadzonymi na drewnianych kołkach. Tego typu chałupy zamieszkiwali zwykle zamożni chłopi (gbury, sołtysi, karczmarze, młynarze, kowale),
- chałupy o podcieniu szczytowym, narożnikowym wspartym na jednym lub dwu słupach. Są to podcienie szczątkowe, powstałe w wyniku częściowej zabudowy podcienia pełnego. Niekiedy trafiają się głębokie podcienie narożne, zwłaszcza dwusłupowe o elementach konstrukcyjnych ozdobnie wykonanych (miecze, łukowate przęsła), które nadają chałupie wiele uroku,
- chałupy o płytkich wnękach podcieniowych umiejscowionych zwykle po środku ściany wzdłużnej budynku. Zdarzają się wnęki z dwoma dodatkowymi słupami - filarkami czworokątnymi, profilowanymi lub okrągłymi.

Charakterystyczną cechą wymienionych podcieni jest ścisłe związanie (wkomponowanie) ich z konstrukcją prostokątnej budowli. Są one typowe dla dawnej architektury mieszkalnej Pomorza Gdańskiego, a także sąsiednich regionów: krajeńskiego, kujawskiego, chełmińskiego. Omawiając architekturę kociewską, należy uznać wysoką kulturę i duże umiejętności budowniczych i cieśli ludowych. Ich upodobania artystyczne znalazły dobitny wyraz w zdobnictwie różnych elementów wystroju architektonicznego, eksponowanych widokowo. Jeszcze dzisiaj spotkać możemy szczyty chałup ozdobnie odeskowane we wzór romboidalny lub motyw odwróconej jodełki. W trójkącie szczytowym umieszczono zazwyczaj otwory prześwitowe, najczęściej prostokątne, czasami okrągłe, półkoliste, sercowate. Gdzieniegdzie trafiają się też ozdobne, romboidalnie parkietowane i nabijane kowalskimi gwoździami drzwi wejściowe do chałup. W starych chałupach (z końca XVIII w.) zdarzają się masywne, łukowate nadproża, czasami profilowane lub z wyciętymi w środkowej części wolutami. Do bardzo charakterystycznych elementów dekoracyjnych kociewskiej architektury drewnianej należą ozdobnie wycinane opaski okienne (ościeżnice) - górne i dolne, a niekiedy również i boczne. Podobnie wyróżniającym szczegółem zewnętrznego wystroju architektonicznego są okiennice. Bywają one ujęte w ramach i dzielone na dwa pola z plastycznie wystającymi płycinami. Często okiennice posiadają w części górnej ażurowo wycięte wzierniki w kształcie serca, półksiężyca, tulipana lub trójliścia. Ozdobne ościeżnice i okiennice są elementem szczególnie wyróżniającym architekturę kociewską, na ogół niespotykanym na innych terenach. Powszechnie stosowanym elementem dekoracyjnym w budownictwie kociewskim są również ozdoby nadszczytowe tzw. pazdury. Są to pionowe sterczyny mocowane na styku wiatrownic - ram deskowych, zamykających szczyty dachowe. Kształty owych sterczyn odznaczają się bogactwem form. Wśród nich wyróżnić można motywy geometryczne, roślinne, antropomorficzne, zoomorficzne, wierzeniowe jak również heraldyczne. Najbardziej typowy rodzaj zagrody chłopskiej składał się z chałupy, stajni z oborą, stodoły i zazwyczaj szopy - ziemianki, rozplanowanych na zasadzie czworoboku. Cała zagroda otoczona była najczęściej płotem sztachetowym (pionowe żerdzie), z bramą wjazdową i osobną furtką wejściową, zdarzały się również płoty chruściane (plecione). Zagroda w połączeniu z ogródkiem i sadem tworzyła kompozycyjnie zwartą całość. Dawna, ludowa architektura kociewska, bazująca na odległych tradycjach, jest ściśle związana z krajobrazem i przyrodą, znakomicie wkomponowana w naturalne środowisko. Te cechy wyróżniające dawne budownictwo stanowić mogą wzór i materiał wyjściowy do współczesnych rozwiązań architektonicznych, jako bezpośrednie nawiązanie do tradycji i kultury naszych przodków.